4 Αυγ 2014

Σωφρονισμός ή Κόλαφος





[Το άρθρο αυτό πρωτοδημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα Χριστιανική, στην έντυπη έκδοση,
Φύλ. 922 (1235), Πέμπτη 31 Ιουλίου 2014, σ. 10].


Στις 8 Ιούλη ψηφίστηκε στο Α’ θερινό τμήμα της Βουλής ο νόμος για τις φυλακές,[1] με ονομαστική ψηφοφορία και διαφορά 4 ψήφων, 52 «υπέρ» σε σύνολο 100 ψηφισάντων βουλευτών.

Ενώ φέτος συμπληρώνονται 250 χρόνια από την πρώτη έκδοση του έργου του Τσεζάρε Μπεκαρία, Περί Εγκλημάτων και Ποινών, έργο σταθμό για τον εξορθολογισμό του ποινικού συστήματος και τον εξανθρωπισμό των συναφών επιστημών, που θέτει τις βάσεις της σύγχρονης Κλασικής Σχολής του Ποινικού Δικαίου, με το τελευταίο αυτό νομοθέτημα –πέρα από τη σπουδή να κλείσει και αυτό το θέμα όπως και πολλά άλλα– μοιάζει να αγνοούνται κοινωνικές κατακτήσεις αιώνων, αλλά και να αμφισβητείται η ίδια η ανθρώπινη διάσταση του ποινικού καταδίκου.

Ήδη οι κατάδικοι στοιβάζονται σε φυλακές σαν αρνιά στο παχνί, ο υπερπληθυσμός έχει φέρει το αδιαχώρητο. Η πληθυσμιακή έκρηξη στις φυλακές δεν οφείλεται μόνο ή κυρίως στην ίδια την αύξηση του εγκλήματος. Οφείλεται και στην αυστηροποίηση των ποινών, την επέκτασή τους όπου εμπίπτει και η προσωποκράτηση για χρέη, τη διευρυμένη σχεδόν καθολική εφαρμογή της προφυλάκισης, την αδυναμία εξαγοράς εξαγοράσιμων ποινών, την ανυπαρξία εναλλακτικών μορφών σωφρονισμού (και θα υπήρχαν τόσες χρήσιμες προτάσεις!), αλλά και σε άλλα κοινωνικά αίτια διόλου ασύνδετα με τη βίαιη φτωχοποίηση της χώρας. Καινούργιες κτιριακές υποδομές μοιάζει να καταρρέουν, όπως στις σχετικά νεόδμητες φυλακές στο Δομοκό, μόλις επταετίας, υπό το κράτος της εγκατάλειψης. Σε κάποιες φυλακές κατά διαστήματα δεν διανέμεται ούτε συσσίτιο, με πρόσχημα την εξοικονόμηση ή γραφειοκρατικές κ.ά. δυσκολίες στη διάθεση των πόρων. Η εικόνα των φυλακών της χώρας μας είναι τριτοκοσμική. Αποδράσεις και εξεγέρσεις δεν λείπουν σε ένα σύστημα σχεδόν αδύνατο να διαχειριστεί πια κανείς, αλλά δυστυχώς ούτε και η αυθαιρεσία και αντεκδίκηση από πλευράς των σωφρονιστικών υπαλλήλων.

Οι φυλακές είναι λοιπόν ένας άλλος κόσμος που ελάχιστα αγγίζει τον δικό μας. Τόσο η δραματικότητα των συνθηκών, όσο και οι θάνατοι σε κελιά, καθώς και η απεργία πείνας των κρατουμένων λίγες μέρες πριν ψηφιστεί το νομοσχέδιο, σπάνια βρίσκουν το δρόμο τους στη συνείδηση του πολίτη. Το μιντιακό καρτέλ της σιωπής φροντίζει αφ’ ενός γι’ αυτό, αλλά εξίσου συνδράμει και ο δικός μας παγερός στρουθοκαμηλισμός. Ακόμα και όταν η πληροφορία διαπερνάει τους τοίχους και η είδηση φτάνει στον παραλήπτη, η ελληνική κοινωνία παραμένει συνήθως παγερά ασυγκίνητη, και ο κοινωνικός αυτοματισμός καλά κρατεί.


Ο μικροαστισμός ξεδιπλώνεται σε όλο του το μεγαλείο, καθώς ο μέσος πολίτης θεωρεί πως οι φυλακές αφορούν κάποιον άλλο, και όχι αυτόν. Και όμως. Σήμερα μπορεί πολύ απλά να βρεθείς φυλακή, ιδίως αν είσαι ελεύθερος επαγγελματίας ή επιχειρηματίας και σε σταματήσουν για ταμειακή ενημερότητα στο δρόμο. Αλλά το κύριο ζήτημα δεν είναι αυτό, ούτε το αν αφορά κάποιους άλλους ή ενδεχομένως, εμάς, το διπλανό μας, τη μικροαστική μας τάξη· αν αφορά στυγερούς εγκληματίες ή απόκληρους, αν τυχόν ο σκοπός είναι κατά κύριο λόγο να τιθασευτεί μια κοινωνία στα πρόθυρα της εξέγερσης ή της ανορθόλογης έκρηξης.

Μέσω ενός αποτρεπτικού παραδείγματος το νομοθέτημα έχει στόχο την καταστολή της κοινωνίας και όχι τον σωφρονισμό του καταδίκου, για τον οποίο δεν υπάρχει κάποια πρόνοια με θετικό χαρακτήρα. Αντίθετα, με την εισαγωγή των κελιών τύπου Γ΄ οι κρατούμενοι οδηγούνται σε εξόντωση, ψυχική και σωματική. Η απόλυτη ανελευθερία και η ολοσχερής έλλειψη επικοινωνίας δεν είναι ανεκτή από τον άνθρωπο. Και με το νέο νόμο οι κρατούμενοι δεν αντιμετωπίζονται ως άνθρωποι, αλλά ως υπάνθρωποι και ιδίως ως κίνδυνος.

Αυτή η απροσωποποίηση έχει οδυνηρή απόληξη. Εκβάλλει σε ρατσισμό. Η ρατσιστική σκέψη έχει βρει βαθιά ρίζα στο φόβο των νοικοκυραίων, ενώ η “άσπιλη” κοινωνία βάζει ως προτεραιότητα την προστασία της και αδιαφορεί ολοσχερώς για εκείνους που υποτίθεται την απειλούν. Ένα μανιχαϊστικό άσπρο μαύρο επικρατεί που δεν έχει καμία σχέση ούτε με την πραγματικότητα, ούτε όμως με τις πνευματικές παραδόσεις τούτου του τόπου, ούτε με τη χριστιανική θεολογία και πίστη.

Ο αστοχριστιανισμός μας θα νικήσει την παράδοση του Ευαγγελίου ή το αντίστροφο;

Στο Ευαγγέλιο της Τελικής Κρίσης –όπου έμμεσα όχι μόνο υποδηλώνεται η αντίθεση ανάμεσα στην Τελική Κρίση του Θεού Κριτή έναντι της προσωρινότητας, σχετικότητας και πεπερασμένου της κρίσης των ανθρώπων– ως κριτήριο σωτηρίας μπαίνει το αναπόδραστο: «ἐν φυλακῇ ἤμην καὶ ἤλθατε πρός με» (Μτ. 25: 36). Έτσι, η μέριμνα για τον φυλακισμένο καθίσταται κεντρικός πυλώνας της χριστιανικής ηθικής, και όπως λέει ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, «αἰσχυνέσθωσαν οἱ λέγοντες, Μὴ εὖ ποίει τοὺς ἐν ταῖς φυλακαῖς», δηλαδή, να ντραπούν όσοι λένε να μην ευεργετούμε τους φυλακισμένους.[2]

Ο Γρηγόριος ο Θεολόγος, αποφεύγοντας άλλες λέξεις, μεταχειρίζεται την έννοια της «παιδαγωγίας»: «Κρεῖσσον τοῦ μὴ παιδεύεσθαι πτέοντας τὸ ἁμαρτάνοντας ἐπιστρέφεσθαι»,[3] και αναφερόμενος στο «ὃν μὲν γὰρ ἀγαπᾶ Κύριος παιδεύει» (Παρμ. 3:12), τονίζει τον πατρικό και αγαπητικό χαρακτήρα της «ἐπιτιμήσεως».

Η σοφία του Μεγάλου Βασιλείου οδήγησε στον Κανόνα του, που μακριά από ρομαντικές εξιδανικεύσεις και ισοπεδωτικές ποινές, με τη σοφία και τη γνώση του της ανθρώπινης φύσης, απετέλεσε τη βάση του κανόνα του κοινοβιακού μοναχισμού, σε Ανατολή και Δύση.

Ο Μέγας Φώτιος συνιστά τη μετριοπάθεια της τιμωρίας, ως το καταλληλότερο φάρμακο της συνείδησης.[4]

Είναι πάρα πολλά όσα θα μπορούσαν να αναφερθούν από την πατερική γραμματεία, αλλά η εξαντλητική προσέγγιση του θέματος δεν είναι ο σκοπός ενός τέτοιου άρθρου. Δεν μπορούμε όμως να μην αναφερθούμε ενδεικτικά στον άγιο Διονύσιο τον εκ Ζακύνθου, επίσκοπο Αιγίνης, που είπε ψέματα για να γλιτώσει τον φονιά του ίδιου του του αδερφού.

Στο πρόσωπο πολλών αγίων βλέπουμε πως η αγάπη και η οικονομία είναι αρετή υπέρτερη μιας άσπλαχνης, πόσο μάλλον αμφίβολης ως προς τα κίνητρά της δικαιοσύνης.

Χριστιανοί λογοτέχνες όπως ο Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, που ανδρώθηκε συγγραφικά στις φυλακές και στα κάτεργα, συνδυάζοντας την προσωπική του εμπειρία από την πολυετή συναναστροφή με καταδίκους και ειδικότερα ποινικούς εγκληματίες με την ανατολική πνευματική παράδοση, επισημαίνει τη διαφορά ανάμεσα στην ποινική και την ποιμαντική αντιμετώπιση του ανθρώπου: η πρώτη καταδικάζει, η δεύτερη σώζει.[5]

Νέο πεδίο αναψηλάφησης του όλου θέματος έδωσαν τον 20ό αι. οι διώξεις χριστιανών, ιδίως ιερέων, αντιφρονούντων στα καθεστώτα του «υπαρκτού σοσιαλισμού» σε χώρες της ανατολικής Ευρώπης. Αφηγήσεις για τη στάση τους, το παράδειγμά τους και τις σχέσεις τους με τους συγκρατούμενούς τους δεν μπορεί παρά να φωτίσουν εκ νέου την ήδη πλούσια εμπειρία.

Ο αείμνηστος Νίκος Ψαρουδάκης, χριστιανός αγωνιστής και ιδρυτής του κινήματος της Χριστιανικής Δημοκρατίας, τιμωρήθηκε στις αρχές της μεταπολίτευσης, με τρίμηνη φυλάκιση, για το άρθρο του "Διαρκές το δικό σας Έγκλημα Κύριοι Αρεοπαγίτες", στην εφημερίδα Χριστιανική.[6] Το άρθρο ήταν κόλαφος για την απόφαση του Αρείου Πάγου ότι το έγκλημα της χούντας των Συνταγματαρχών ήταν «στιγμιαίο», με αποτέλεσμα να πέσουν οι χουντικοί στα μαλακά. Αρνούμενος τη δυνατότητα εξαγοράς εξέτισε την ποινή του, από την εμπειρία της οποίας έγραψε το περίφημο μικρό, βιωματικό βιβλίο του Η Φυλακή (Μήνυμα 1985). Εκεί λέει μεταξύ άλλων: «Αν οι δικαστές κι οι εισαγγελείς έβλεπαν κι άκουαν όσα είδα κι άκουσα στην ο­λιγόμηνη φυλάκισή μου, αρκετό καιρό θα έχαναν τον ύπνο τους και θάνοιωθαν ε­φι­άλ­τες να τους κυνηγούν! Τόσο μεγάλη είναι η αδικία που γίνεται στο όνομα της δι­και­οσύνης, με τον νόμο της αδικίας και την αποξένωση του δικαστή από τη ζωή και την ελλιπή, νομικίστικη, κατάρτισή του» (σ. 64).

Αυτή την παράδοση μιας φιλάνθρωπης θεολογίας υπηρετούν σήμερα, στις διαρκώς επιδεινούμενες συνθήκες, ιερείς που διακονούν στις φυλακές, όπως ο π. Γερβάσιος Ραπτόπουλος στη Θεσσαλονίκη, που η δράση του ξεπερνά τα ελληνικά σύνορα, ο τ. δικαστικός αρεοπαγίτης και ιερέας Δημήτρης Τζούμας,[7] ή θεολόγοι όπως ο Κλήμης Πυρουνάκης στον Ελαιώνα Θηβών κ. ά.

Η Πρωτοβουλία Χριστιανών κατά του Εθνοφυλετισμού, Νεοφασισμού, Νεοναζισμού ύψωσε σθεναρά τη φωνή της ενάντια στο νομοσχέδιο από το ομώνυμο blog[8] και το δίκτυο των μελών της.

Θα μεταφέρω όμως και μια πιο προσωπική εμπειρία. Πριν λίγα χρόνια, μια ιδιαίτερη ευλογία συντελέστηκε στην οικογενειακή μας ζωή όταν γνωρίσαμε τον κατάδικο επί 17 χρόνια, ποινικό εγκληματία, χρήστη καθώς και έμπορο ναρκωτικών επί 25 χρόνια Δημήτρη Ελεύθερο, και εκδώσαμε το βιβλίο του, Ο Ήχος της Χειροπέδας: Ο Κόσμος του Χρήστη (Μαΐστρος, 2010). Είναι ένα βιβλίο σκληρό, όσο σκληρός είναι ο κόσμος της φυλακής και των ναρκωτικών, ένα βιβλίο που δεν κρύβει λόγια, ένα βιβλίο βγαλμένο από τα πιο σκοτεινά σοκάκια της ζωής – ένα βιβλίο με πραγματικές αναφορές σε γεγονότα και σε ονόματα. Αλλά συνάμα είναι ένα βιβλίο που πραγματικά γεννά ελπίδα, καθώς ο συγγραφέας του κατορθώνει να επιστρέψει στην κοινωνία ως υγιές αν και πληγωμένο μέλος της.

Και η ελπίδα που γεννά ο λόγος του δείχνει ακριβώς τι μπορεί να αποφέρει κοινωνικά μια εντελώς διαφορετική αντιμετώπιση του "σωφρονισμού".

Ο Δημήτρης Ελεύθερος, συγγραφέας και ήρωας της πρωτοπρόσωπης αφήγησης του βιβλίου του, έχει γίνει φίλος μας. Η αντιστροφή της πορείας του ξεκίνησε στον Ελαιώνα Θηβών, στο πλαίσιο μιας προσπάθειας που στηρίχτηκε από τον τότε μητροπολίτη και νυν αρχιεπίσκοπο κ. Ιερώνυμο, ο οποίος και προλόγισε το βιβλίο. Μέσα από τα βαθύτερα σκοτάδια της πλήρους καταστροφής, η εμπιστοσύνη που γνώρισε ο Δημήτρης από ανθρώπους στο Κέντρο Απεξάρτησης Κρατουμένων του Ελαιώνα Θηβών ξύπνησε μέσα του την πίστη στον εαυτό του και τη θέληση.



Η φωτογραφία είναι από την παρουσίαση του βιβλίου του Δημήτρη Ελεύθερου.
Στα δύο άκρα διακρίνονται ο μακ. αρχιεπίσκοπος κ. Ιερώνυμος και από την άλλη πλευρά ο συγγραφέας.
Ανάμεσά τους ο ψυχίατρος Νικόλαος Πλυτάς (Διευθυντής του Κέντρου Απεξάρτησης Τοξικομανών Κρατουμένων),
ο Στέλιος Αραβαντινός (Πρόεδρος Σωφρονιστικών Υπαλλήλων Ελλάδος) και η δημοσιογράφος Λίνα Παπαδάκη.


Το δίλημμα μεταξύ ασφαλείας και ελευθερίας είναι επίπλαστο. Τους πιστούς ανθρώπους θα έπρεπε να τους απασχολούν εξάλλου κάπως λιγότερο ζητήματα ιδιωτικής ασφάλειας, αφού εμπιστεύονται τον Θεό και γνωρίζουν ότι και η ζωή και ο θάνατος ακόμα ανήκουν στον Θεό.

Μια εντελώς διαφορετική προσέγγιση του σωφρονιστικού συστήματος είναι εφικτή.

Αλλά πρώτα πρέπει να μας απασχολήσει το νου, να μας αγγίξει την καρδιά ο άνθρωπος που είναι πίσω από τα κάγκελα, ο εγκληματίας που δεν συνέβη να είμαστε εμείς. Αν τώρα κάποιοι φαντάζονται τον εαυτό τους λουσμένο σε ένα εκτυφλωτικό λευκό, και σε απόλυτο μαύρο τους για όποιον λόγο καταδίκους, χάνουν πολλά από την αλήθεια και τη σοφία της ζωής.





[1] Πρόκειται για την ακρίβεια για μια σειρά «Ρυθμίσεις Ποινικού και Σωφρονιστικού Δικαίου και διατάξεις» σε προγενέστερα άρθρα του ποινικού κώδικα, αλλά και του ν. 2776/1999.


[2] Εἰς τὰς Πράξεις, ΝΔ’, β’ / PG 60, 375[Ca].


[3] Εἰς τὸν Πατέρα σιωπῶντα, ΙΕ’ / ΒΕΠ 59, 100, 29-31.


[4] Ἐρωταποκρίσεις, ΛΓ΄/ PG 101, 233C.


[5] Αδερφοί Καραμάζοβ, μτφρ. Άρη Αλεξάνδρου, μέρ. 1, βιβλ. ΙΙ, τόμ. 1, Αθήνα: Γκοβόστης, χ.χ., σσ. 70-80. Σύγκρ. και Το Ημερολόγιο ενός Συγγραφέα, μτφρ. Μίνας Ζωγράφου, Αθήναι: Εκδ. Σπ. Δαρεμάς, χ.χ., σσ. 557-571.


[6] Πρωτοσέλιδο, Αρ. Φύλ. 103, 11 Ιουλίου 1975.


[7] Αφιερώθηκε στους φυλακισμένους μετά τη συνταξιοδότησή του από το δικαστικό σώμα και τη χειροτονία του και μέχρι το θάνατό του πριν λίγα χρόνια. Έγραψε το βιβλίο Μαρτυρίες και Εμπειρίες Πίστεως από τον Χώρο της Δικαιοσύνης, Αθήνα 2005.


[8] http://antirafana.blogspot.gr/. Εκεί, πέρα από τις επίσημες ανακοινώσεις της Πρωτοβουλίας και το ποικίλο υλικό, και άρθρο του θεολόγου Αθανάσιου Μουστάκη, με τίτλο «Τι ζητάμε επιτέλους από το Σωφρονισμό;», ανάρτ. 5 Ιουλίου 2014.

Δεν υπάρχουν σχόλια: